ترکیه از قدیم تا حال ، خانه‌ای برای زندگی یا ایستگاهی به مقصد غرب ؛

در صد سال گذشته ترکیه، همسایه شمالی ایران، مقصد مهاجرتی ایرانیان ، چه به صورت موقت و چه دائمی بوده است. در عین حال، رابطۀ ایرانیان با ترکیه فراز و نشیب‌های بسیاری داشته و در دوره‌های گوناگون تاریخی، ایرانیان رویکردهای مختلفی در برخورد با کشور و جامعه ترکیه نشان داده‌اند. مهدی شبانی یادداشتی برای صفحه ناظران در این باره نوشته است.

ترکیه از قدیم تا حال بخش اول

پس از انقلاب ۱۳۵۷ و سرکوب آزادی‌های فردی و اجتماعی در ایران موج فرار به ترکیه به قصد رفتن به سوی غرب وضعیت ویژه‌ای را رقم زده بود که این موج تا به امروز نیز ادامه دارد. به عنوان مثال در ده سال اول قرن بیست و یکم، ترکیه با میانگین سالانه ۲۶۵۰ پناهجوی جدید، پس از انگلستان، دومین مقصد مهم برای ایرانیان پناهجو بوده و بین سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۶ همواره بیشترین میزان پناهجویان در ترکیه، ایرانیان بوده‌اند.

اما در سال‌های اخیر و با گسترش سفر و در عین حال مهاجرت به ترکیه، نگاه ایرانیان به این کشور و زندگی در آن دستخوش تغییراتی بسیار جدی و عمیق شده و دنبال کردن تغییرات سیاسی و فرهنگی ترکیه یکی از دغدغه‌های جدی ایرانیان بوده است.

میزبانی ترکیه از 4 میلیون پناهنده

ترکیه ایستگاهی به مقصد غرب

پس از انقلاب ۱۳۵۷، موج اصلی مهاجرت ایرانیان به سمت ترکیه آغاز شد. در ابتدا، بخش‌هایی از وابستگان به رژیم سابق که در ماه‌های پایانی منتهی به انقلاب موفق به خروج از کشور نشده بودند و سپس بخش‌هایی که از روند شکل‌گیری رژیم جدید نگران بودند، به ترکیه گریختند. پس از آن و با آغاز سرکوب‌ گروه‌های مخالف و به صورت ویژه گروه‌های مارکسیستی و مجاهدین، بسیاری از اعضای این سازمان‌ها نیز به ترکیه گریخته تا از این طریق، مسیری برای رسیدن به اروپای غربی و آمریکا پیدا کنند.

در این دوره دو گروه اصلی مهاجرین در ترکیه قابل شناسایی بودند، گروه اول افرادی عمدتاً غیر سیاسی که در پی محدود شدن آزادی‌های فردی و در جستجوی زندگی بهتر، تن به مهاجرت داده و گروه دوم اعضا یا طرفداران گروه‌های سیاسی مخالف بودند. هرچند این دو گروه، هم از نظرگاه خاستگاه و علت مهاجرت و هم از نظر اهدافی که برای خود در سر می‌پروراندند، بسیار متفاوت بودند، اما، هر دوی این گروه‌ها در یک نقطه دارای اشتراک بودند. برای هر دوی آن‌ها ترکیه ایستگاهی برای رسیدن به غرب بود.

یکی از کسانی که در سال‌های میانی دهه شصت به علت فعالیت‌های سیاسی از طریق ترکیه به اروپا پناهنده شده بود، فضای آن دوران را چنین روایت می‌کند: “در آن سال‌ها بیشتر پناه‌جویان از اعضا و هواداران گروه‌های سیاسی بودند. در آن زمان برخی گروه‌های سیاسی در ترکیه دفتر داشتند و به هواداران‌شان برای رفتن به کشورهای‌ پناهنده‌پذیر کمک می‌کردند. البته نه به صورت رسمی و علنی. افراد سیاسی مشکلات‌شان نسبت به پناهجویان دیگر تا اندازه‌ای کمتر بود. به هر حال با رفقای سازمانی‌ و حزبی‌شان ارتباط داشتند و بعضا فعالیت هم می‌کردند. بعضی از پناهجویان که با گروه‌های خاصی ارتباط نداشتند و وضعیت مالی خوبی هم نداشتند، تلاش می‌کردند به یکی از این سازمان‌های سیاسی نزدیک شوند و از آن‌ها کمک بگیرند.”

در همین دوران، محله “آکسارای” در استانبول به نوعی به محله‌ای برای اکثریت ایرانیان تبدیل شد که هنوز هم عمدۀ مشاغل ایرانیان ساکن استانبول در همین محله قرار گرفته است. ساکنین این محله از ایرانیان تبعیدی که در انتظار گرفتن پاسپورت تقلبی و بلاتکلیفی خبر گرفتن از نهادهای بین‌المللی بودند، خاطرات بسیاری دارند. هرچند در سال‌های پایانی دهه شصت و با توافق‌هایی که بین ایران و ترکیه صورت گرفت، دفاتر سازمان‌های سیاسی ایرانی در ترکیه برچیده شد و زندگی پناهجویان ایرانی در ترکیه سخت‌تر از پیش ادامه یافت.

ترکیه از قدیم تا حال بخش دوم

یکی دیگر از پناهجویان ایرانی در خاطرات خود این فضا را چنین تصویر می‌کند: “در استانبول همۀ فکر و حرف‌ ایرانیان دربارۀ پناهندگی و تماس با سفارت‌خانه‌ها و کنسولگری‌ها و اداره‌ی مهاجرت و امور پناهندگی سازمان ملل بود. داستان‌های گوناگونی از کسانی که قاچاقچیان همه‌ دارو ندار شان را بالا کشیده بودند و پس از ماه‌ها دربه‌دری مجبور شده بودند به ایران برگردند بر سر زبان‌ها بود.

کسانی هم بودند که از طریق پلیس ترکیه شناسایی می‌شدند و چون چیزی برای رشوه دادن نداشتند سر از زندان درمی‌آوردند و اگر تا مدت معینی کسی به سراغشان نمی‌آمد به ایران پس فرستاده می‌شدند. بخشی را هم مستقیماً به پاسداران مرزی ایران تحویل می‌دادند. همان سال‌ها هم در هتل‌ها و مسافرخانه‌هایی که ایرانیان ساکن بودند، کارکنان ترک و کردی بودند که فارسی می‌دانستند.

بعضی از هتل‌ها نیز کارمند ایرانی داشتند. برخی مدیران و کارکنان این هتل‌ها با قاچاقچیان و پلیس‌های همان منطقه همکاری داشته و با هم شریک بودند. این هتل‌ها و مسافرخانه‌ها به‌گونه‌ای میان دارودسته‌های مختلف قاچاقچیان تقسیم شده و هر یک قلمرو خاص خودشان را داشتند. گاهی هم بر اثر رقابت، کار به دعواهای خونین می‌کشید و لو دادن و پاپوش‌دوزی برای همدیگر.”

ترکیه در نگاه ایرانیان در این دوران بیش از هرچیز کشوری ناامن تصویر شده که خطرات بسیاری در کمین مهاجرین ایرانی است و افراد بسیاری در تلاش برای رسیدن به غرب جان و مال خود را باخته‌اند.

تماس ایرانیان این دوره با جامعه ترکیه و بده‌بستان فرهنگی بین ایرانیان مهاجر و جامعۀ ترکیه چندان زیاد نبوده است. عدم تسلط به زبان‌ انگلیسی در هر دو جامعه در آن دوران، کوتاه مدت بودن اقامت ایرانیان و نبود دورنمایی از اقامت طولانی و یا میان مدت از علل اصلی عدم ارتباط ارگانیک ایرانیان با جامعه ترکیه بوده است.

پس از پایان جنگ ایران و عراق، با اینکه ایران به دلیل رشد اقتصادی بالا، در یکی از بهترین دوره‌های پس از انقلاب قرار داشت، مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور همچنان ادامه داشت. البته با پایان جنگ تعداد مهاجران ایرانی در چند سالی کاهش یافت و سپس دوباره رو به افزایش گذاشت.

بر اساس آمار منتشر شده توسط وزارت کشور ترکیه، تعداد ایرانیان غیرقانونی در خاک ترکیه که توسط پلیس دستگیر شده‌اند از ۲۱۲۸ نفر در سال ۱۹۹۵ به ۱۷۲۸۰ نفر در سال ۲۰۰۰ افزایش یافته بود. عمده این ایرانیان به قصد درخواست پناهندگی در اروپا ترک وطن کرده‌ بودند.

پس از انتخابات سال ۸۸ و به دنبال حوادث پس از آن، موج مهاجران و فراریان به ترکیه، بار دیگر آغاز شد. در این دوره ایرانیان مجدداً به ترکیه گریخته تا از طریق این کشور راهی به سوی غرب و کشورهای پناهنده‌پذیر بیابند.

این رابطه ایرانیان با ترکیه به مثابه ایستگاه موقت برای رسیدن به مقصد اصلی تا دهه اخیر و پس از اعتراضات ۸۸ همچنان ادامه داشت تا اینکه در چند سال اخیر موج جدید ازمهاجرت جدیدی ایرانیان به سمت ترکیه آغاز شده که دارای ساختاری کاملا متفاوت است.

ترکیه؛ خانه‌ای برای زندگی

در حالی که موج قبلی مهاجرین ایرانی ترکیه، بیشتر به صورت کوتاه مدت در این کشور اقامت داشته و مقصد نهایی خود را در کشور دیگری به جز ترکیه جستجو می کردند، نسل جدید مهاجرین ایرانی، این کشور را به عنوان خانه خود برگزیده‌اند.

ترکیه از قدیم تا حال بخش سوم

این موج جدید مهاجرت به ترکیه، که با تسهیل قوانین جدید مهاجرتی نیز همراه شده‌ است را، می‌توان دارای چند خصلت عمده دانست:

–سیاسی نبودن

–جستجو برای آزادی فردی

–تلاش برای رسیدن به ثبات اقتصادی و فرار از بحران اقتصادی ایران

با آنکه انگیزۀ اصلی نسل پیشین مهاجرین دستیابی به آزادی‌های سیاسی و جستجوی راهی برای بازگشت و ایجاد تحولات عمیق سیاسی در ایران بود، نسل جدید مهاجرین ایرانی بیشتر به دنبال آزادی‌های فردی و اجتماعی هستند. آزادی پوشش و اجباری نبودن حجاب، آزاد بودن نوشیدنی‌های الکلی و سایر آزادی‌های فردی دلیل اصلی گرایش در انتخاب ترکیه به عنوان مقصدی برای زندگی در میان این موج جدید مهاجرین به ترکیه است.

در عین حال که ترکیه سال‌های اخیر با ترکیه‌ای که در دهه‌های گذشته در ایران تصویر شده بود بسیار متفاوت است. علاوه بر نزدیکی فرهنگی دو کشور، امنیت، توسعۀ اقتصادی و آزادی‌های فردی و اجتماعی هم، باعث رشد نگاه مثبت ایرانیان برای مهاجرت به این کشور است.

تغییر این نگاه ایرانیان را در عین حال می‌توان به رشد بسیار زیاد توریسم در ترکیه نیز مرتبط دانست. بر اساس آماری که در سال ۲۰۱۸ مرکز توریسم ترکیه ارائه کرده است، یک میلیون و ششصد و هفتاد هزار ایرانی به ترکیه سفر کرده‌اند. این حجم از مسافرت ایرانیان به استانبول و شهرهای غربی ترکیه که دارای فضایی مدرن‌تر و فرهنگی غربی‌تر هستند، یکی از مهمترین علل این تغییر و نگاه مثبت ایرانیان به ترکیه و برای مستقر شدن در این کشور به مثابه خانه دوم خود است.

این آزادی‌ها به همراه نگاه مثبت ساکنین ترکیه به فرهنگ و هنر ایرانی موجب آن شده که ایرانیان به نوعی خود را در خانۀ خود احساس می‌کنند. علی‌رغم تصویر سیاه و پر از خشونتی که ایرانیان در دهۀ اول و دوم پس از انقلاب از ترکیه داشتند، در دوران متاخر این تصویر جای خود را به نمایی از جامعه‌ای داده است که علی‌رغم سانسور و سرکوب، زنده و پویاست و باعث تسهیل زندگی ایرانیان در ترکیه نیز شده است.

ترکیه از قدیم تا حال بخش آخر

بجز تلاش برای دستیابی به آزادی‌های فردی، بالا رفتن نوسانات نرخ ارز و بی ثباتی اقتصادی ایران یکی دیگر از دلایلی است که علی‌رغم رکود اقتصادی ترکیه، ایرانیان را به مهاجرت و سرمایه‌گذاری ترغیب کرده است. بسیاری از ایرانیان پس از تغییر قانون اخذ اقامت و شهروندی ترکیه، تصمیم به خرید ملک و سرمایه‌گذاری جهت اخذ تابعیت ترکیه گرفته‌اند.

این رویکرد جدید را در رشد بسیار زیاد خرید خانه توسط ایرانیان می‌توان دید. بر اساس گزارش ارائه شده توسط مرکز آمار ترکیه، ایرانیان در چهار ماه ابتدایی سال ۲۰۱۹ کلا ۱۲۷۸ خانه در این کشور خریداری کرده‌اند که نسبت به دوره مشابه در سال گذشته ۲.۵ برابر شده است.

عدم شفافیت سیستم مالیاتی ترکیه که سرمایه‌گذاری را به سادگی امکان پذیر می‌کند نیز از دیگر دلایل هجوم سرمایه‌گذاران ایرانی است. از طرف دیگر ترکیه یکی از مقاصد شرکت‌های ایرانی برای دور زدن تحریم‌ها و همچنین در موارد بسیاری پول‌شویی است. قوانین دولت ترکیه برای سرمایه گذاری اتباع خارجی ، در گذشته بسیار دشوار بود اما در سال های اخیر با توجه به رکود اقتصادی این کشور، قوانین سرمایه گذاری به صورت کلی تغییر یافته و این تغییر سبب افزایش رشد سرمایه گذاران خارجی شده است.

در این بین سرمایه گذاران ایرانی نیز به شدت افزایش یافته‌اند، به طوری که شرکت هایی که با سرمایه گذار ایرانیان در ترکیه فعالیت می کنند به بیش از ۳۵۰۰ شركت رسیده و پیش بینی می شود در آینده ای نزدیک این رقم به دو برابر نیز برسد.

همچنین در سال‌های اخیر در بسیاری از محلات ترکیه تعداد زیادی از فروشگاه‌ها، کافه‌ها و رستوران‌های ایرانی دیده می‌شوند که خدمات خود را به زبان فارسی و بیشتر با هدف جذب مشتریان ایرانی ساکن ترکیه ارائه می‌کنند.

اما علی‌رغم این حجم از افزایش ایرانیان ساکن ترکیه و نگاه آنان به این کشور به عنوان خانه‌ای برای ماندن، هنوز هم به دلایلی چون نگرانی‌های امنیتی و تنوع طبقاتی، فرهنگی و سیاسی، تشکلی فرهنگی یا اجتماعی از ایرانیان ساکن ترکیه شکل نگرفته است.

پ.ن: باید متشکر بود از مردم این کشور و همچنین دولت مردان آن؛  بیشتر مردم ترکیه همچنان رفتار خوبی با ایرانیان مقیم این کشور دارند.